کد مطلب:19390 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:9

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

در احاديث از اخلاق حسنه و كريمه صحبت شده است. چگونه مي توان به اين اخلاق دست يافت؛ چون در ابتدا بسيار مشكل به نظر مي رسد آيا تنها از راه عمل مكرّر اين كار امكان پذير خواهد بود؟ آيا از طريق تلقين مي توان و اگر مي توان با چگونه تلقيني؟

دست يابي به اخلاق حسنه احتياج به رياضت و تحمل سختي و مبارزه دارد بديهي است كه در وجود انسان غرايزي وجود دارد كه هر كدام انسان را به سويي مي كشانند. كنترل آنها احتياج به مجاهدت و رياضت دارد. مقصود از رياضت ترك دنيا و رهبانيت هندوها و پيروان كليسا يا چلّه نشيني و عزلت صوفيان و اصحاب خانقاه نيست، بلكه مقصود تمرين و وادار كردن خويش به كارهاي خير و سُنن صالحه از اداي واجبات و ترك محرمات و سائر امور حسنه است.



نفس انساني طبعاً به دنبال آسايش و رفاه مي گردد و از اين رو بايد در مبارزه با هواي نفس و كنترل آن سخت بكوشد تا نفس حيواني رام گردد و آمادة اطاعت و فرمانبرداري شود.



غرض از رياضت سه چيز است: يكي رفع موانع وصول به حق. دوم مطيع گردانيدن نفس حيواني براي عقل عملي و سوم آماده شدن نفس انساني براي فيض الهي و هدايت هاي ربّاني و امدادهاي غيبي كه فرمود: والّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا؛ كساني كه در راه ما مبارزه كنند راه را به آنان نشان مي دهيم و آنان را هدايت مي كنيم.



تهذيب نفس (از رذايل اخلاقي) و مبارزه با نفس آن قدر سخت و مشكل است كه اميرالمؤمنين(ع) با آن همه جلالت و مقام مي فرمايد: و انّما نفس أروضها بالتّقوي لتأتي آمنةً يوم الخوف الاكبر؛[19] همانا همّت من دراين است كه نفس خود را با تقوا و ورام سازم تا روزي كه ترس و بيم آن سخت تر است آسوده باشد.



براي رسيدن به مرحلة تهذيب نفس و كمالات اخلاقي بايد همواره از نفس مواظبت كرد و او را از لجام گسيختي باز داشت. اميرالمؤمنين(ع) فرمود: خود را به بي بندوباري و بي مبالاتي عادت ندهيد كه اين گونه آزادي شما را به راه ستم كاران مي برد و مسامحه نكنيد كه سهل انگاري شما را به نافرماني و گناه مي كشاند.[20] و در جاي ديگر فرمود: هرگاه نفست سركشي و چموشي كرد براو سخت بگير تا رام شود.[21] و در جاي ديگر مي فرمايد: عادت هاي بد را تغيير دهيد تا طاعت ها بر شما آسان شود.[22]



به هر حال آنان كه بخواهند در مسير تهذيب و خودسازي گام بردارند بايد نفس سركش را مهار كنند ودر اين راه از مشكلات نهراسند كه گفته اند:



نابرده رنج گنج ميسر نمي شود مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد



آنچه در شروع كار مهم است خواستن و انگيزه داشتن است، به تعبير ديگر مهم آن است كه انسان احساس درد كند تا به دنبال درمان برود. انسان دردمند نيمه شب از خواب بر مي خيزد و با راز و نياز و محاسبة نفس به دنبال وسيله اي براي درمان خويش مي گردد. انسان دردمند از شكم بارگي و پرخوري پرهيز كند و شربت تلخ مي نوشد و در محيط آلوده و با اشخاص بيمار معاشرت نمي كند. انسان دردمند از زياده طلبي و حرص و آز دست بر مي دارد و به اندازة ضرورت و كفاف فعاليت مي كند و از موارد مشكوك و شبهه ناك پرهيز مي كند.



اگر بخواهيم رذايل اخلاقي از ما برداشته شود و ساية شوم آنها زدوده شودو به تعبير ديگر شيطان دست از سر ما بردارد و ما را دچار وسوسه و شك نكند بايد دست ردّ به سينة او بزنيم به طوري كه ديگر برنگردد و او را به خود عادت ندهيم. امام صادق(ع) مي فرمايد: اين خبيث (شيطان) را (با شك و شبه انجام عادت هاي بد) به خود عادت ندهيد كه در شما طمع بندد، زيرا با شيطان هرگونه رفتار كني همان طور عادر مي كند.[23] و خداوند متعال خطاب به شيطان مي فرمايد: ان عبادي ليس لك عليهم سلطان الاّ من اتّبعك من الغاوين؛ بي گمان آنها كه بندة من هستند تو را برايشان سلطه و حاكميتي نيست مگر كساني كه از تو تبعيت كنند.



در وادي تهذيب نفس و مبارزه، صبر و شكيبايي و استقامت بر عبادات و صبر بر ترك گناه لازم است بايد كمر همّت را ببندد و مقاومت كند.



امام باقر(ع) فرمود: بهشت همراه با تحمّل سختي ها و ناراحتي ها است پس هر كس در برابر مشكلات و ناراحتي ها صابر باشد اهل بهشت است و دوزخ پيچيده به لذّت ها و هشوت ها است پس هر كس در برابر تمايلات و خواهش هاي نفساني تسليم شود وارد جهنم مي شود.[24]



تصميم بر ترك گناه و بر تهذيب همراه با پيگيري و مراقبت و محاسبه حتماً كارساز است.



ابوبصير مي گويد: يكي از عمّال سلاطين جَوْر در همسايگي من در كوفه زندگي مي كرد. اموالي را از راه حرام به دست آورده بود. منزلش مركز فساد و عيش و نوش و لهو و لعب و رقص و غنا بود. من در مجاورت او در رنج و عذاب بودم، ولي چاره اي نداشتم بارها او را نصيحت كردم، اما سودي نداشت. بالأخره يك روز در اين باره زياد اصرار كردم به من گفت: فلاني من اسير و گرفتار شيطان شده ام به عيش و نوش و گناه عادت كرده ام و نمي توانم ترك كنم، بيمارم، ولي نيم توانم خودم را معالجه كنم چه كنم اسير هوي و هوس هستم و راه نجاتي نمي يابم، وقتي خدمت امام صادق(ع) رسيدي اول مرا بر آن حضرت عرضه بدار شايد برايم راه نجاتي سراغ داشته باشد. ابو بصير مي گويد: از سخن آن مرد متأثر شدم صبر كردم تا چندي بعد كه از كوفه به قصد زيارت امام صادق(ع) به مدينه رفتم وقتي كه خدمت امام رسيدم احوال همسايه ام را به ايشان گفتم. فرمود: آن گاه كه به كوفه برگشتي آن مرد به ديدن تو مي آيد پس به او بگو: جعفر بن محمد گفت: اخرج ممّا انت فيه و أنا أضمن لك الجنّة؛ از گناهانت دست بردار من بهشت را براي تو تضمين مي كنم. وقتي كه به كوفه برگشتم مردم به ديدنم مي آمدند ايشان نيز آمد هنگامي كه مي خواست برود به او گفتار امام صادق(ع) را گفتم.



پيام كوتاه امام (ع) چنان در روح و روان او تأثير گذاشت كه بعد از چندي به دنبالم فرستاد به درخانه اش رفتم پشت در آمد و گفت فلاني من تمامي اموال مردم را به صاحبانش دادم و الآن هيچ ندارم حتي لخت هستم از اين جهت از پشت در با تو سخن مي گويم. ابوبصير مي گويد: دلم به حالش سوخت و رفتم مقداري غذا و لباس و وسايل زندگي برايش تهيه كردم بعد از چند روز بيمار شد و مدتي طول كشيد به منزلش رفتم بر بالينش نشسته بودم و او در حال جان دادن بود ناگاه به هوش آمد و گفت: اي ابوبصير امام صادق(ع) به وعده اش وفا كرد اين را گفت و دنيا را وداع نمود.



بعد از چندي به مدينه رفتم و خدمت امام صادق(ع) رسيدم يك پايم در دالان و پاي ديگر در صحن خانه بود كه امام صادق(ع) فرمود: اي ابوبصر ما دربارة همساية تو به وعدة خودمان وفا كرديم و بهشت را كه برايش ضامن شده بوديم داديم.[25]

[19] نهج البلاغه، نامة 45.



[20] آيت الله مهدوي كني، اخلاق عملي، ص 452، به نقل از نهج البلاغه، خطبة 86.



[21] همان، به نقل از فهرست موضوعي غرر، ص 392.



[22] همان، ص 453، به نقل از شرح غرر، ج 4، ص 381، حديث 6405.



[23] همان، ص 455، به نقل از وافي، ج 2، ص 150.



[24] همان، ص 459، به نقل از كافي، ج 2، ص 89، باب صبر.



[25] منتهي الآمال، ج 2، ص 86.